Anadolu coğrafyasında gönüller fatihi akıl ve gönüllerin terbiye edicisi Hacı Bektaş-ı Veli, Orta Asya ilim ve hikmetinin pınarı ve mimarı Hoca Ahmet Yesevi ocağından beslenmiş ve asırlardır bu topraklara o nefesi ve ruhu taşımış bir kâmil insan…
Bir kâmil insan olarak Hacı Bektaş-ı Veli söylemlerinde; kavgayı değil sulhu, bencilliği değil paylaşmayı, kırmayı değil kırgınlıkları tamir etmeyi, cehâleti değil ilmi öğütler ve insanın kıymetli bir cevher olduğunu vurgular.
Bektaşi ritüellerinde ise; eşitlik, dünyalık makamların önemsizliği, paylaşmanın önemi, Allah'ın rızası için yapılan hizmet çeşitli işaret ve semboller dili üzerinden anlatılır.
Anadolu irfân geleneğinde muhatabın rencide olmaması içün söyleyen kişi, sözü hiçbir zaman doğrudan muhataba söylemez, mes'eleler, meclisdeki hâzîrûna arifâne söylenir, söz ortaya söylenir, semboller ile yahut teşbih ile anlatılır ve arif olanlar anlar.
Hacı Bektaş-ı Veli'nin, her şeyi insanda arayan, Hakk’ı kendi özünde, kendi özünü ise Hakk’ta bulan bir yaklaşımı vardır.
Hacı Bektaş Veli cehâlet ile ilgili olarak:
Cehâlet tufanında boğulan kimse ilelebet kurtulamaz. Cehâletten kurtulmak ve insana ulaşmak için akıl temelli bir yol izlenmesi gerektiğini vurgular.
Akıl ve idrak içün ise; Akıl bir sultandır ki sultan tahtına oturmuştur ve idrak aklın yardımcısıdır. Bu sultanın vezirleri vardır. Bunların birincisi ilim, ikincisi perhiz (sakınma), üçüncüsü edep, dördüncüsü nezaket, beşincisi iyi ahlâktır. Bu beşi tamamlanınca yüce Allah o kişiye marifet verir, der.
İrfân meclisinden beslenen marifet ehli arifler, gönlü su gibi temiz kişilerdir ve bunlar aynı zamanda su gibi temizleyicidirler.
Hacı Bektaş-ı Veli yüzyıllarca, Yeniçeri Ocağı’nın piri olarak da kabul edilmiştir.
Millî ve mânevî duygular ile mündemiç olan Yeniçeri'nin Gülbang duasında:
Bismişâh, Allah, Allah !
Baş üryan, sine püryan, kılıç al kan. Bu meydanda kesilir nice başlar, olmaz hiç soran.
Eyvallah, eyvallah !
Kahrımız, kılıcımız düşmana ziyan. Kulluğumuz padişaha âyan.
Üçler, Yediler, Kırklar... Gülbang-ı Muhammedî Nur-ı Nebi, Kerem-i Ali Pirimiz, Hünkârımız, Kutbu’l-arifin Hacı Bektaş-ı Veli. Demine devranına "Hû" diyelim, Hû !
İfadesi ile Hacı Bektaş-ı Veli'ye de atıf yapılır.
Hacı Bektaş-ı Veli bazı hikmetli sözlerinde:
-Nefsine ağır geleni yapma, kendi nefsine ağır geleni başkasına uygulama
-Yetmiş iki millete bir gözle bak ve eşit hizmet et
-İncinsen de incitme
-Eline, diline, beline sahip ol
-Yolumuz ilim, irfan ve insanlık üzerine kurulmuştur
-İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır
-Okunacak en büyük kitap insandır
-İnsanın zatı maden ocağı gibidir.
-Bil ki insanın bedeninde can olan şey edeptir. İnsanların gözlerinin, gönüllerinin nuru edeptir
-Hakikat insanın kendi içindedir. Başka yerde arayan asla bulamaz,
buyurmuştur.
Bir diğer nasihatinde de derki:
Hak’la saadet ile, halkla insaf ile, büyüklerle hürmet ile, düşkünlerle şefkat ile, düşmanlarla yumuşaklık ile, dostlarla vefa ile, nefsine kahır ile, âlimlerle alçakgönüllülük ile, câhillerle susmak ile emniyet bulursun.
İlim ve irfanı ziyâde, edebi müdrik, ahlâkı yüksek ferdlerden müteşekkil toplumlar inşasından başka gayesi olmayan hikmet ehlinden müstefid olanlara selâm olsun….